تفکیک اعتبارهای طبیعی، اجتماعی و سلوکی در زن و مرد

تفکیک اعتبارهای طبیعی، اجتماعی و سلوکی در زن و مرد

هنگامیکه‌ بر مرد و زن‌ از نظر اشتراک‌ در زندگی‌ خانوادگی‌ در مدینه‌ فاضله‌ انسانی‌ بنگریم‌، می‌بینم‌ که‌ برای‌ هر یک‌ از آنها سهمی‌ مساویِ دیگری‌ از نظر نقش‌ تنظیم‌ و اشتراک‌ در امور زندگی‌ و امور اجتماعی‌ قرار داده‌ شده‌ است‌.

و اگر هر یک‌ از مرد و زن‌ را مجرّد از دیگری‌ و به‌ تنهائی‌ و از دید مواهب‌ طبیعی‌ الهی‌ داده‌ شده‌ به‌ هریک‌ به‌ دیگری‌ مقایسه‌ کنیم‌ در می‌یابیم‌ مردان‌ از جهت‌ بنیه‌ بدنی‌ و قوای‌ عالیه‌ عقلانی‌ و وسعت‌ فکر و قدرت‌ تدبیر بر زنان‌ برتری‌ دارند که‌ الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَی‌ النِّسَآءِ بِمَا فَضَّلَ اللَهُ بَعْضَهُمْ عَلَی‌ بَعضٍ

«مردان‌ بر زنان‌ بواسطه‌ برتری‌یی‌ که‌ خداوند یکی‌ را بر دیگری‌ داده‌ است‌ قیمومیّت‌ دارند.

وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِی‌ عَلَیْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجَالِ عَلَیْهِنَّ دَرَجَه. 

«برای‌ زنان‌ بخوبی‌ حقوقی‌ است‌ (که‌ از طرف‌ مردان‌ باید رعایت‌ شود) همچنانکه‌ تکالیفی‌ نیز دارند (که‌ بخاطر مردان‌ باید رعایت‌ کنند) و مردان‌ را (در حقوق‌) بر زنان‌ پایه‌ای‌ بالاتر و افزونی‌ است‌.» ولی‌ اگر هر یک‌ را از نظر سلوک‌ و حرکت‌ خاصّ تکاملی‌ بسوی‌ خداوند و لقاء او، و سیر مدارج‌ و مراتب‌ کمال‌ غائی‌ انسانی‌ و درجات‌ نزدیکی‌ و قرب‌ خداوندی‌ در نظر بگیریم‌، راه‌ روشن‌ و طریق‌ واضح‌ است‌، که‌ هیچیک‌ را مانع‌ و دافعی‌ (در مقابل‌ این‌ سیر تکاملی‌) نیست‌؛ بلکه‌ هر یک‌ میتوانند دامن‌ همّت‌ بکمر زده‌ و از ظاهر به‌ باطن‌ و از عالم‌ اعتبار به‌ عالم‌ حقیقت‌ و از جهل‌ و خیال‌ به‌ اندیشه‌ و تفکّر سالم‌ و صحیح‌ و از دنیا به‌ عُلیا و از غیر خدا بسوی‌ توجّه‌ کامل‌ بخدا و نزول‌ در حرم‌ قدس‌ و حریم‌ عزّت‌ او حرکت‌ کنند، تا در جایگاه‌ صدق‌ و حقُّ، نزد آن‌ سلطان‌ مقتدر و صاحب‌ اختیار عزیز قرار گیرند. فِی‌ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ.   

بنگر که‌ خداوند تبارک‌ و تعالی‌ چگونه‌ هر دوی‌ آنها (مرد و زن‌) را در مقابل‌ آمرزش‌ و غفران‌ و اجر عظیم‌ خود در یک‌ درجه‌ واحد و برابر قرار داده‌ است‌:

«إِنَّ المُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَـٰتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤمِنَـٰتِ وَالْقَـٰنِتِینَ وَ الْقَانِتَـٰتِ وَ الصَّـٰدِقینَ وَ الصَّـٰدِقَـٰتِ وَ الْصَّـٰبِرِینَ وَ الصَّـٰبِرَ'تِ وَ الخَـٰشِعِینَ وَالْخَـٰشِعَـٰتِ وَالْمُتَصَدِّقَـٰتِ وَالصَّـٰئِمِینَ وَالصَّـٰئِمَـٰتِوَالْحَـٰفِظِینَ فِرُوجَهُمْ وَ الْحَـٰفِظَـٰتِ وَ الذّ'کِرِینَ اللَهَ کَثِیرًا وَ الذَّ'کِرَ'تِ أَعَدَّ اللَهُ لَهُمْ مَغْفِرَه وَ أَجْرًا عَظِیمًا. 

«همانا مردان‌ مسلمان‌ و زنان‌ مسلمان‌ و مردان‌ مؤمن‌ و زنان‌ مؤمن‌ و مردان‌


ص 40

 و زنانی‌ که‌ دائماً فرمانبر خدایند و مردان‌ راستگو و زنان‌ راستگو و مردان‌ پایدار و زنان‌ پایدار و مردان‌ فروتن‌ و زنان‌ فروتن‌ و مردان‌ صدقه‌ دهنده‌ و زنان‌ صدقه‌ دهنده‌ و مردان‌ روزه‌دار و زنان‌ روزه‌دار و مردان‌ با عفّت‌ و خویشتن‌دار و زنان‌ با عفّت‌ و خویشتن‌دار و مردانی‌ که‌ یاد خدا بسیار میکنند و زنانی‌ که‌ یاد خدا بسیار میکنند، خداوند برای‌ همه‌ آنها آمرزش‌ و پاداشی‌ بس‌ بزرگ‌ اماده‌ کرده‌ است‌.»

و از کاملترین‌ آیات‌ در این‌ معنی‌، گفته‌ خداوند متعال‌ است‌ که‌:

وَ مَنْ یَعْمَلْ مِنَ الصَّـٰلِحَـٰتِ مِن‌ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَـٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّه وَ لَا یَظْلَمُونَ نَفِیرًا. 56

«هر کس‌ از مرد یا زن‌ کارهای‌ نیک‌ کند و مؤمن‌ باشد (بر اساس‌ ایمان‌ کار نیک‌ انجام‌ دهد) این‌ گروه‌ بی‌شک‌ به‌ بهشت‌ در خواهند آمد و باندازه‌ ذرّه‌ای‌ به‌ آنها ظلم‌ نخواهد شد.»

و از آیه‌ فوق‌ کاملتر این‌ آیه‌ است‌:

وَ مَنْ عَمِلَ صَـٰلِحًا مِن‌ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَـٰئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّه یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ. 

«هر کس‌ از مرد یا زن‌ که‌ از روی‌ ایمان‌ عمل‌ صالحی‌ انجام‌ دهد، پس‌ این‌ گروه‌ بی‌شکّ به‌ بهشت‌ در خواهند آمد و در آن‌ بی‌حساب‌ از نعمتهای‌ الهی‌ روزی‌ داده‌ خواهند شد.»

و صریحتر از آن‌ و کاملتر در معنی‌، قول‌ خداوند تبارک‌ و تعالی‌ است‌:

مَنْ عَمِلَ صَـٰلِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَی‌ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیـٰوةً طَیِّبَه وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ.58

«هر کس‌ از مرد یا زن‌ از روی‌ ایمان‌ عمل‌ صالحی‌ انجام‌ دهد او را حیات‌ وزندگی‌ پاکیزه‌ و خوشی‌ بخشیم‌ و به‌ بهتر از آنچه‌ عمل‌ میکردند پاداششان‌ میدهیم‌.»

که‌ در این‌ آیه‌ خداوند سبحان‌ حیات‌ طیّبه‌ و پاداش‌ بهتر و برتر از آنچه‌ را که‌ استحقاق‌ است‌، وعده‌ فرموده‌ است‌.

و اینها مطالبی‌ بود که‌ میخواستیم‌ در مرحله‌ اوّل‌ بحث‌ بیان‌ کنیم‌.

شرح عوالم قبل از عالم خلوص، پیروزی بر شیطان، حدیث فتح و ظفر

اوّل‌ اسلام‌ اصغر:

و آن‌ اظهار شهادتین‌ است‌ و تصدیق‌ به‌ آن‌ به‌ لسان‌ و اتیان‌ به‌ دعائم‌ خمس‌ به‌ جوارح‌ و اعضاء 


و به‌ آن‌ اشاره‌ رشده‌ است‌ که‌ قَالَتِ الاعْرَابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا



وَلَکِنْ قُولُوا أسْلَمْنا . (سورۀ 49 حجرات‌ آیۀ 14).


و همین‌ اسلام‌ است‌ که‌ در حدیث‌ قاسم‌ صیرفی‌ حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ فرمود: الإسلام یُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ، وَ یُؤدَّی‌ بِهِ الامَانَةُ وَ


یُسْتَحَلُّ بِهِ الفُروجُ، وَالثَّوابُ عَلَی‌ الإیمان 

و در حدیث‌ سفیان‌ بن‌ سمط‌ حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ فرمود که‌: الإسْلامُ هُوَ الظّاهِرُ الَّذی‌ عَلَیْهِ النَّاسُ بِشَهادَةِ أنْ لَا إلَهَ إلاّ اللهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ وَ إقامِ الصَّلاةِ وَ ایتاءِ الزَّکاةِ وَ حِجَّ البَیْتِ وَ صِیامِ شَهْرِ رَمَضَانَ.


دویم‌، ایمان‌ اصغر:

و آن‌ عبارت‌ است‌ از تصدیق‌ قلبی‌ و اذعان‌ باطنی‌ به‌ امور مذکوره‌.

و لازم‌ آن‌ اعتقاد به‌ جمیع‌ ماجاء به‌ الرّسول‌ است‌ از صفات‌ و اعمال‌ و مصالح‌ و مفاسد افعال‌ و نصب‌ خلفاء و ارسال‌ نقباء. چه‌ اذعان‌ به‌ رسالت‌ رسول‌ لازم‌ دارد اذعان‌ به‌ حقیقت‌ جمیع‌ ما جاء به‌ الرّسول‌ را. و به‌ این‌ ایمان‌ راجع‌ است‌ قول‌ صادق‌ مصدَّق‌ علیه‌ السّلام‌ در حدیث‌ سماعه‌ بعد از سؤال‌ آن‌ از اسلام‌ و ایمان‌ که‌ آیا مختلفند یا نه‌؟ فرمود:


الإسلَامُ شَهادَةُ أنْ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَالتَّصْدِیقُ برَسولِ اللهِ. بهِ حُقِنَتِ الدِّماءُ وَ عَلَیْهِ جَرَتِ المَناکِحُ وَالمَوارِیثُ وَ عَلَی‌ ظاهِرِه‌ جَماعَةُ النّاسِ، و الإیمانُ الهُدی‌ وَ ما یَثْبُتُ فِی‌ القُلوبِ مِن‌ صِفَةِ الإسلَامِ.

سیّم‌، اسلام‌ اکبر:

و مرتبه‌ آن‌ بعد از ایمان‌ اصغر است‌. و آن‌ مراد است‌ از قول‌ حقّ عزّ اسمه‌ یـا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فِی‌ السِّلْمِ کَافّةً. (سوره بقره‌ آیه‌ 208) چه‌ امر فرموده‌اند مؤمنین‌ را به‌ اسلام‌. و این‌ اسلام‌ عبارت‌ است‌ از تسلیم‌ و انقیاد و اطاعت‌، و ترک‌ اعتراض‌ بر خدا، و اطاعت‌ در جمیع‌ لوازم‌ اسلام‌ اصغر و ایمان‌ اصغر، و اذعان‌ به‌ اینکه‌ جمیع‌ آنها چنانند که‌ بایند و آنچه‌ نیست‌ نباید.

و قول‌ أمیرالمؤمنین‌ علیه‌ السّلام‌ مذکور در حدیث‌ مرفوعه برقی‌ که‌ إنَّ الإسلام هُوَ التَّسلِیمُ وَ التَّسلِیمُ هُوَ الیَقِینُ در بیان‌ این‌ اسلام‌ است‌.


و همچنانکه‌ اسلام‌ اصغر تصدیق‌ به‌ رسول‌ است‌، اسلام‌ اکبر تصدیق‌ مُرسِل‌ است‌.

و چنانکه‌ مقابل‌ اسلام‌ اصغر فی‌ حدّ ذاته‌ کفر اصغر است‌ که‌ کفر به‌ رسول‌ باشد و تقدیم‌ عقل‌ خود یا سائر رسل‌ بر آن‌، که‌ غیر منافی‌ است‌ با اسلام‌ به‌ خدا، چنانکه‌ در حق‌ یهود و نصاری ؛ مقابل‌ اسلام‌ اکبر، کفر اکبر است‌، چه‌ کسیکه‌ عاری‌ از این‌ اسلام‌ باشد اگر چه‌ اعتقاد به‌ رسالت‌ رسول‌ و صدق‌ او دارد و لکن‌ اعتراض‌ او بر خداست‌، و بحث‌ او در احکام‌ اوست‌ و اطاعت‌ و تقدیم‌ رأی‌ خود بر او. و به‌ این‌ کفر اشاره‌ فرمود حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ در حدیث‌ کاهلی‌ از أبی‌ عبدالله‌ علیه‌ السّلام‌:

لَو أنَّ قَوْماً عَبَدوُا اللهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أقامُوا الصَّلَاةَ وَ ءَاتَوُ الزَّکاةَ وَ حَجُّوا البیتَ الحَرامَ وَ صامُوا شَهْرَ رَمضَانَ، ثُمَّ قالوا لِشَی‌ءٍ صَنَعَهُ اللهُ أَوْ صَنَعَهُ رَسُولُ اللهِ صلَّی‌ الله‌ علیه‌ وَ آلهِ و سَلّم‌:


ألَا صَنَع‌ بخِلافِ الَّذی‌ صَنَعَ؟ أوْ وَجَدُوا ذَلِکَ فی‌ قُلُوبِهِمْ لَکانوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ... إلی أن‌ قال‌: فَعَلَیْکُمْ بِالتَّسْلِیمِ.

پس‌ چون آدمی‌ ترک‌ اعتراض‌ از آنها کرد و عقل‌ و رأی‌ و هوای‌ خود را مطیع‌ شرع‌ نمود، مسلمان‌ گشت‌ به‌ اسلام‌ اکبر، و در این‌ وقت‌ داخل‌ مرتبه‌ عبودیّت‌ می‌شود. و این‌ ادنی‌ مرتبۀ عبودیّت‌ است‌ و آنچه‌ به‌ جا آورد عبادت‌ باشد.

و آنچه‌ را حقّ سبحانه‌ و تعالی‌ می‌فرماید که‌: إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللَهِ الإسْلَامُ . (سوره‌ آل‌ عمران‌ آیه‌ 19) اشاره‌ به‌ این‌ مرتبه‌ است‌.

و آنچه‌ را فرمود که‌: أَفمَن‌ شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلإسْلَـامِ فهُوَ عَلَی‌ نُورٍ مِن‌ رَبِّهِ (سوره زمر آیه‌ 22) از این‌ مرتبه‌ از اسلام‌ متحقّق‌ می‌گردد.

و آنچه‌ ذکر کرده‌ که‌: فمَن‌ أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوا رَشَدًا (سوره‌ جنّ آیه‌ 14) در این‌ مرتبه‌ ظاهر می‌شود. چه‌ بسیار ظاهر است‌ که‌ اسلام‌ اصغر که‌ منافقین‌ را نیز حاصل‌ بود، از این‌ صفت‌ به‌ مراحل‌ شتّی بر کنار است‌.

و قول‌ جناب‌ رسالت‌ مآب‌ صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلّم‌ که‌: فمَن‌ أَسْلَمَ فهُوَ مِنّی‌ مراد از آن‌ این‌ مرتبه‌. چه‌ منافقین‌ با وجود اسلام‌ اصغر در دَرک‌ اسفل‌ از نار مقام‌ دارند نه‌ در جوار رسول‌ مختار.

چهارم‌، ایمان‌ اکبر:

و اشاره‌ به‌ آن‌ است‌ قوله‌ تعالی‌: یَـاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ءَامِنُوا باللَهِ وَ رَسُولِهِ ، چه‌ مؤمنان‌ را امر به‌ ایمان‌ دیگر فرموده‌.


و چنانچه‌ ایمان‌ اصغر روح‌ و معنی‌ اسلام‌ اصغر است‌ و اسلام‌ قالب‌ آن‌ و لفظ‌ آن‌، و حصول‌ آن‌ به‌ تجاوز اسلام‌ اصغر است‌ از زبان‌ و جوارح‌ به‌ قلب‌، همچنان‌ ایمان‌ اکبر روح‌ و معنی‌ اسلام‌ اکبر است‌.

و آن‌ عبارت‌ است‌ از تجاوز اسلام‌ اکبر از مرتبه‌ تسلیم‌ و انقیاد و اطاعت‌ به‌ مرتبه‌ شوق‌ و رضا و رغبت‌ و تعدّی‌ اسلام‌ از عقل‌ به‌ روح‌. و کریمه‌ أَفمَن‌ شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلإسْلَامِ (سوره‌ زمر آیه‌ 22) مصداق‌ این‌ حال‌ است‌.

و چنانچه‌ مقابل‌ ایمان‌ اصغر نفاق‌ اصغر است‌ که‌ مشتمل‌ است‌ بر تسلیم‌ و انقیاد و اطاعت‌ رسول‌ در ظاهر، و تکاسل‌ و تکاهل‌ در قلب‌، همچنین‌ در مقابل‌ ایمان‌ اکبر نفاق‌ اکبر است‌ که‌ تسلیم‌ و انقیاد و اطاعت‌ قلبی‌ متولّد از عقل‌ و مسبِّب‌ از خوف‌ باشد و خالی‌ از اشتیاق‌ و رغبت‌ و لذّت‌ و سهولت‌ بر روح‌ و نفس‌.


همانا آنچه‌ در وصف‌ منافقین‌ فرموده‌ که‌: وَ إِذَا قَامُوا إِلی‌ الصَّلَوةِ قامُوا کُسَالَی در حقّ این‌ فرقه‌ است‌.

و چون‌ تسلیم‌ و انقیاد بر روح‌ سرایت‌ نمود و معرفت‌ افعال‌ و اوامر الهیّه‌ اشتداد یافت‌ بنده از این‌ نفاق‌ خالی‌ می‌گردد.

و لازم‌ این‌ مرتبه ایمان‌ آنستکه‌ سرایت‌ به‌ جمیع‌ أعضاء و جوارح‌ کند، چه‌ بعد از آنکه‌ منشأ ایمان‌ روح‌ باشد که‌ سلطان‌ بدن‌ است‌ و فرمانفرمای‌ جمیع‌ اعضاء و جوارح‌ است‌، همه‌ را به‌ کار خود می‌دارد و امر بر همه‌ سهل‌ و آسان‌ می‌شود، و همه‌ مطیع‌ و منقاد می‌گردند و دقیقه‌ای‌ از دقائق‌ از اطاعت‌ و عبودیّت‌ کوتاهی‌ نمی‌کنند.

چنانچه‌ در حقّ ایشان‌ است‌ که‌:

قدْ أَفلَحَ الْمُؤمِنُونَ * الَّذِینَ هُم‌ فِی‌ صَلَوتِهِمْ خَـاشِعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِینَ هُم‌ لِلزَّکَوةِ


فاعِلُونَ * وَالَّذِینَ هُم‌ لِفُروجِهِمْ حَافِظُونَ (سوره‌ مومنون‌ آیه‌ 2 إلی آیه5).

چه‌ اعراض‌ از لغو متحقّق‌ نمی‌شود مگر به‌ واداشتن‌ هر عضوی‌ از اعضاء را به‌ آنچه‌ از برای‌ آن‌ آفریده‌ شده‌ است‌.

و حضرت‌ أبی‌ عبدالله‌ علیه‌ السّلام‌ در حدیث‌ زبیری‌ و حمّاد ذکر این‌ مرتبه‌ از ایمان‌ را فرموده‌ و خلاصه این‌ حدیث‌ اینست‌ که‌:

الإیمان فرْضٌ مَقْسُومٌ علَیَ‌ الجَوارِحِ کُلِّها فَمِنها قَلْبُهُ وَ هُوَ أمیرُ بَدَنِهِ، وَ عَیْنَاهُ وَ أذُناهُ وَ لِسَانُهُ وَ رَأسُهُ وَ یَدَاهُ وَ رِجلاهُ وَ فَرْجُهُ.

و عمل‌ هر یک‌ را بیان‌ فرمود.

و نیز حدیث‌ ابن‌ رِئاب‌ اشاره‌ به‌ این‌ مرتبه‌ است‌ که‌:

إنّا لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مُؤمِناً حَتَّی‌ یَکونَ بجَمیعِ أمْرِنا مُتَّبعاً مُریداً. ألا وَ إنَّ مِنِ اتِّباعِ أمْرِنا وَ إرادَتِهِ الوَرَعَ.

و آنچه‌ در صحیفه الهیّه‌ وارد است‌ که‌ أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُم‌ لِذِکْرِ اللَهِ (سوره حدید آیه‌ 16) امر به‌ مسافرت‌ از ایمان‌ اصغر است‌ به‌ ایمان‌ اکبر.

و چنان‌ تصورّ نکنی‌ که‌ آنچه‌ گفته‌ شد از تفاوت‌ مراتب‌ اسلام‌ و ایمان‌ منافی‌ است‌ با آنچه‌ در طائفه‌ای‌ از احادیث‌ وارد است‌ که‌ ایمان‌ قابل‌ زیاده‌ و نقصان‌ نیست‌، و فرقه‌ای‌ از محدّثین‌ تصریح‌ به‌ آن‌ نموده‌اند، چه‌ آنچه‌ گفته‌ شد از تفاوت‌ مراتب‌ در شدّت‌ و ضعف‌ است‌ (درآثار) نه‌ زیاده و نقصان‌ (در اصل‌ ایمان‌) بلی‌ از لوازم‌ شدّت‌ و ضعف‌، زیاده‌ و نقصان‌ در آثار و لوازم‌ آن‌ است‌.

پس‌ آنچه‌ رسیده‌ در نفی‌ زیاده‌ و نقصان‌ در اصل‌ ایمان‌ است‌. و آنچه‌ وارد شده‌ در اثبات‌ آن‌ یا مراد شدّت‌ و ضعف‌ است‌، یا زیاده‌ و نقصان‌ در آثار و لوازم‌ چون‌ قوله‌ تعالی‌:

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمُ إِیَمَانًا (سوره‌ انفال‌ آیه 2).

یعنی‌ هر امر و نهی‌ که‌ در آیات‌ می‌شنوند کمر اطاعت‌ آن‌ بر میان‌ بندند و اثری‌ از ایمان‌ زاید بر آنچه‌ بود در ایشان‌ ظاهر شود. و به‌ آیات‌ آفاقیّه‌ و انفسیّه‌ که‌ به‌ لسان‌ حال‌ برایشان‌ خوانده‌ شود (آثار) ایمان‌ ایشان‌ شدید گردد.

و همین‌ است‌ مراد از آنچه‌ در احادیث‌ وارد شده‌ که‌ از برای‌ ایمان‌ مراتب‌ بسیار است‌ چنانکه‌ رسیده‌ که‌:


إنَّ الإیمان‌ لَهُ سَبْعَةُ أَسْهُمٍ فمِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَهْمٌ، وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَهْمانِ، وَ لَا یُحْمَلُ السَّهْمانِ علی‌ صاحِبِ السَّهْمِ.

یعنی‌ باید آثار و اعمال‌ دو سهمان‌ را بر صاحب‌ یک‌ سهم‌ از معرفت‌ بار نکرد چه‌ برایشان‌ شاقّ می‌شود. و تا معرفت‌ شدید نشود عمل‌ به‌ جوارح‌ آسان‌ نمی‌گردد.

و عبدالعزیز قراطیسی‌ روایت‌ کرده‌ که‌ قال‌ لی‌ أبوعبدالله‌ علیه‌ السّلام‌:

یَا عَبْدَ العَزِیزِ إنَّ الإیمَانَ عَشْرُ دَرَجاتٍ بمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ یُصْعَدُ مِنْهُ مَرْقاةً بَعْدَ مَرْقاةٍ... إلی‌ أن‌ قال‌: وَ إذَا رَأَیْتَ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنکَ بدَرَجَةٍ فَارْفعْهُ إلَیْکَ برِفقٍ وَ لَا تَحْمِلَنَّ عَلَیْهِ مَا لَا یُطِیقُ فَتَکْسِرَهُ.

و درجات‌ ایمان‌، هم‌ در معرفت‌ است‌ و هم‌ در عمل‌. و خود ظاهر است‌ که‌ اعمال‌ واجبه‌ بر هر کسی‌ لازم‌ است‌. پس‌ تفاوت‌ درجات‌ در آثار که‌ مستفاد از اخبار است‌ به‌ اتّباع‌ جمیع‌ اوامر و آداب‌ و افعال‌ و اخلاق‌ متحقّ می‌شود

پنجم‌ ، هجرت‌ کبری‌:

و چنانچه‌ هجرت‌ صغری هجرت‌ به‌ تن‌ است‌ از دارالکفر به‌ دارالاسلام‌ ، هجرت‌ کبری هجرت‌ به‌ تن‌ است‌ از مخالطه اهل‌ عصیان‌ و مجالست‌ اهل‌ بغی‌ و طغیان‌ و أبناء روزگار خوّان‌ .چنانکه‌ در حدیث‌ مِهْزَم‌ اسدی‌ در صفت‌ شیعیان‌ فرموده‌اند که‌: وَ إنْ لَقِیَ جاهِلاً هَجَرَهُ .


و به‌ دل‌ از مودّت‌ و میل‌ ایشان‌ چنانکه‌ سیّد اولیاء علیه‌ السّلام‌ می‌فرماید که‌: وَالجهادُ عَلَی‌ أرْبَعِ شُعَبٍ و یکی‌ از شُعَب‌ را شَنَئانُ الفاسِقِین‌ شمرده‌اند.

و به‌ هر دو ، از عادات‌ و رسوم‌ ، چه‌ عادات‌ و رسوم‌ از مهمّات‌ بلاد کفر است‌ . چنانکه‌ در جامع‌ کلینی‌ در روایت‌ سکونی‌ از حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ از حضرت‌ رسول‌ صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلّم‌ مرویست‌ که‌ أرْکانُ الْکُفْرِ أرْبَعَةٌ: الرَّغْبَةُ وَ الرَّهْبَةُ وَالسَّخَطُ وَالْغَضَبُ  و تفسیر «رهْبَت‌» به‌ رَهْبت‌ از ناس‌ شده‌ در مخالطت‌ عادت‌ و نوامیس‌ ایشان‌ .

و پس‌ از این‌ هجرت‌ ، پیوستن‌ به‌ رسول‌ و قصد اطاعت‌ او در جمیع‌ اُمور و در خدمت‌ او مجادله‌ با جنود شیطان‌ به‌ مغلوب‌ ساختن‌ ایشان‌ .

ششم‌ ، جهاد اکبر:

و آن‌ عبارت‌ است‌ از محاربه‌ با جنود شیطان‌ به‌ معاونت‌ حزب‌ رحمن‌ که‌ جُند عقل‌ است‌ . چنانکه‌ در حدیث‌ سماعة‌ بن‌ مهران‌ از حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ وارد است‌ که‌:

ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فلَمّا رَأیَ الجَهْلُ مَا أکرَمَ اللهُ بهِ العَقْلَ وَ مَا أعطاهُ أضْمَرَ لَهُ العَداوَةَ فقالَ الجَهلُ: یَا رَبِّ هَذا خَلْقُ مِثلی خَلقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی‌ بهِ فأعْطِنی‌ مِنَ الجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعطَیْتهُ . فقالَ: نَعَمْ إلی‌ أن‌ قال‌: فأَعْطاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنداً ... إلی أن‌ قال‌: فَإنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُوا مِن أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضَ هَذِهِ الجُنودِ حَتَّی‌ یَسْتَکْمِلَ وَ یُنْقَی‌ مِن‌ جُنودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی‌ الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الأنْبِیاءِ وَ الأوصِیَاءِ .

هفتم‌ ، فتح‌ و ظفر بر جنود شیطان:‌

و رهائی‌ از تسلّط‌ آن‌ ، و خروج‌ از عالم‌ جهل‌ و طبیعت‌ ، و به‌ اهل‌ این‌ مرحله‌ (عرصه‌) اشاره‌ فرموده‌ حضرت‌ صادق‌ علیه‌ السّلام‌ در حدیث‌ یمانی‌ که‌:

شیعَتُنا أهلُ الهُدَی‌ و أهلُ التَّقوی‌ و أهلُ الخَیْرِ وَ أهلُ الإیمانَ و أهلُ الفَتْحِ وَالظَّفَرِ

هشتم‌ ، اسلام‌ اعظم‌:

و بیان‌ این‌ مرحله‌ اینست‌ که‌ آدمی‌ قبل‌ از دخول‌ در عالم‌ فتح‌ و ظفر و غلبه‌ بر حزب‌ ابلیس‌ و طبیعت‌ ، در عالم‌ طبیعت‌ گرفتار و اسیر جنود وَهْم‌ و غضب‌ و شهوت‌ و مغلوب‌ اهویّه‌ متضادّه‌ لجّه طبیعت‌ است‌ . آمال‌ و امانی‌ او را محیط‌ ، و هموم‌ و غموم‌ بر او مستولی‌ ، به‌


 تزاحم‌ عادات‌ و رسوم‌ متناقضه‌ متزاحم‌ ، و به‌ منافیات‌ طبع‌ و به‌ منافرات‌ خاطر متألّم‌ ، مخاویف‌ عدیده‌ را منتظر و مهولات‌ کثیره‌ را مهیّا ، هر گوشه‌ خاطرش‌ را تشویشی‌ ، در هر زاویه‌ از کانون‌ سینه‌اش‌ آتشی‌ ، انواع‌ فقر و احتیاج‌ منظورش‌ ، و اصناف‌ آلام‌ و اسقام‌ در دور و کنارش‌ ، گاهی‌ در کشاکش‌ اهل‌ و عیال‌ ، و زمانی‌ در خوف‌ تلف‌ مال‌ و منال‌ . گاه‌ جاه‌ می‌خواهد و نمی‌رسد ، و زمانی‌ ، منصب‌ می‌جوید و نمی‌یابد . خار حسد و غضب‌ و کبر و امل‌ او را دامن‌ گیر ، و در چنگ‌ حیَّات‌ و عقارب‌ و سِباع‌ عالم‌ جسمانیّت‌ و مادّیت‌ زبون‌ و حقیر . خانه‌ دلش‌ از ظلمات‌ وَهْم‌ تیره‌ و تار ، و به‌ افزون‌ از صد هزار هموم‌ متضادّه‌ گرفتار . از هر طرف‌ رو گرداند ، سیلی‌ روزگار خورد ، و به‌ هر جا پا نهد خارش‌ به‌ پایش‌ خلد .

و چون‌ به‌ توفیق‌ بی‌چون‌ با جنود وَهْم‌ و غضب‌ و شهوت‌ محاربه‌ و بر ایشان‌ مظفّر و منصور گردید ، و از چنگ‌ عوائق‌ و علایق‌ او مستخلص‌ شد ، و عالم‌ طبیعت‌ و مادّیت‌ را بدرود کرد ، و قدم‌ از دریای‌ وهم‌ و امل‌ بیرون‌ نهاد ، خود را جوهری‌ می‌بیند یکتا و گوهری‌ بی‌همتا بر عالم‌ طبیعت‌ محیط‌ ، و از موت‌ و فنا مصون‌ و خالی‌ ، و از کشاکش‌ متضادّات‌ فارغ‌ ، و از خار خار متناقضات‌ در آرام‌ ، و در خود صفائی‌ و بهائی‌ و نوری‌ و ضیائی‌ مشاهده‌ می‌نماید که‌ فوق‌ ادراک‌ عالم‌ طبیعت‌ است‌ ، چه‌ در این‌ وقت‌ طالب‌ به‌ مقتضای‌ مُتْ عَنِ الطبیعة‌ مرده‌ استو زندگانی‌ تازه‌ یافته‌ است‌ و به‌ سبب‌ تجاوز از قیامت‌ انفسیّه‌ صغری‌ که‌ موت‌ نفس‌ امّاره‌ است‌ ، از معلومات‌ صوریّه‌ مُلکیّه


‌ به‌ مشاهَدات‌ معنویّه‌ ملکوتیّه‌ فائز گشته‌ ، و بسی‌ از امور مخفیّه‌ بر او ظاهر و بسیاری‌ از احوال‌ عجیبه‌ او را حاصل‌ و به‌ قیامت‌ انفسیّۀ وسطی‌ رسیده‌ .

در این‌ وقت‌ اگر عنایت‌ ازلیّه‌ او را در نیابد به‌ واسطه آنچه‌ از خود مشاهده‌ می‌نماید أنانیّت‌ و اعجاب‌ او را در می‌یابد و دم‌ از انانیّت‌

 می‌زند و راهزن‌ او در مراحل‌ سابقه‌ اعداء خارجیّه‌ و اذناب‌ شیطان‌ بود و در این‌ وقت‌ رئیس‌ ابالسه‌ و عدوّ داخل‌ که‌ نفس‌ و ذات‌ باشند . چنانچه‌ وارد شده‌: أعْدی‌ عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتی‌ بینَ جَنَبَیْکَ .

و همین‌ اعجاب‌ و انانیّت‌ بود که‌ او را به‌ عالم‌ طبیعت‌ مبتلا ساخت‌ . چنانچه‌ وارد است‌ که‌ بعد از خلق‌ روح‌ مجرّد ، خداوند قهّار او را در معرض‌ مکالمه‌ بازداشته‌ ، فرمود: مَن‌ أَنا ؟ روح‌ از احاطه‌ و غلبۀ بهائی‌ که‌ در خود یافت‌ قدم‌ از مرتبه‌ خود بیرون‌ گذاشت‌ و گفت‌: مَنْ أَنا ؟ خداوند عالم‌ او را از عالم‌ نور و ابتهاج‌ خارج‌ و به‌ کشور فقر و احتیاج‌ فرستاد تا خود را بشناسد .

پس‌ چون‌ از عالم‌ طبیعت‌ خارج‌ شود و به‌ حالت‌ اوّل‌ عود کند همان‌ انانیّت‌ و کبر او را فرا گیرد . چنانچه‌ طائفه‌ای‌ حدیث‌ ما بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ أنْ یَنْظُرُوا إلَی‌ رَبِّهِمْ إلاّ رِداءُ الکبریاء را بر این‌ حمل‌ نموده‌اند .یعنی‌ به‌ جائی‌ می‌رسند که‌ اگر کبریای‌ خدا را بر دوش‌ نمی‌افکندند و عُجب‌ نمی‌نمودند ملاحظه انوار عالم‌ لاهوت‌ را می‌نمودند . در این‌ حال‌ چنانچه‌ عنایت‌ الهیّه‌ انقاذ نکند به‌ کفر اعظم‌ مبتلا می‌شود ، چه‌ کفر مراحل‌ سابقه‌ ، یا کفر به‌ رسول‌ بود ، یا شرک‌


 به‌ واسطه‌ امور خارجیّه‌ چون‌ شیطان‌ و هوی‌ ؛ و کفر این‌ مرحله‌ عبارت‌ است‌ از متابعت‌ شیطان‌ و هوی‌ ، چنانچه‌ فرمود: أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُم‌ یَا بَنِی‌ آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌ مُّبینٌ (سوره‌ یس‌ آیه‌ 60) وَ أَفرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـهَهُ هَوَاهُ (سوره جاثیه‌ آیه‌ 23) .

و حضرت‌ رسول‌ صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلّم‌ فرمود: الهَوی‌ أنقَصُ (أبْغَضُ ظ‌ ) إلَهٍ عُبدَ مِنْ دُونِ اللهِ فِی‌ الارْضِ . و تخصیص‌ فی‌ الارض‌ از آنست‌ که‌ بعد از خروج‌ از ارض‌ طبیعت‌ ، الهی‌ انقض‌ از آن‌ است‌ که‌ نفس‌ باشد ، چه‌ اتّخاذ آن‌ به‌ الهیّت‌ بعد از فراغ‌ عالم‌ طبیعت‌ و بدن‌ می‌شود و صعود به‌ مدارج‌ نفس‌ و ذات‌ .

و به‌ همین‌ کفر اشاره‌ فرمود: النَّفسُ هِیَ الصَّنَمُ الأکْبَرُ .

و این‌ بت‌ پرستی‌ بود که‌ حضرت‌ ابراهیم‌ علیه‌ السّلام‌ دوری‌ آنرا از خدا طلبید:

وَ اجْنُبْنِی‌ وَ بَنِیَّ أَنْ نَعْبُدَ الأْصْنَامَ . چه‌ پر ظاهر است‌ که‌ در حقّ خلیل‌ علیه‌ السّلام‌ و أبناء حقیقیّه‌ او که‌ انباء هستند پرستش‌ صنمهای‌ مصنوعه‌ متصوّر نباشد .

و همین‌ شرک‌ بود که‌ خاتم‌ انبیاء صلّی‌ الله‌ علیه‌ وآله‌ وسلّم‌ از آن‌ پناه‌ به‌ خدا برد و گفت‌: أعوذُ بکَ مِنَ الشِّرکِ الخَفِیِّ و مخاطب‌ شد به‌ خطاب‌ (وَ) لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ (سوره‌ زمر ، آیه‌ 65) .

و همین‌ کفر است‌ که‌ بعضی‌ از اکابر اهل‌ الله‌ به‌ آن‌ اشاره‌ کرده‌اند که‌: بنده‌ چون‌ رخت‌ از کَوْن‌ و مکان‌ برگرفت‌ اوّل‌ مقامی‌ که‌ بر وی‌ عرض‌ کنند مقامی‌ باشد که‌ ژون‌ به‌ آنجا رسید پندارد که‌ صانع‌ است‌ و کدام‌ کفر از این‌ بالاتر است‌ !

إذا قُلْتُ مَا أذْنَبْتُ قَالَتْ مُجیبَةً             وُجُودُکَ ذَنْبٌ لا یُقاسُ بهِ ذَنْبٌ 

و در مقابل‌ همین‌ کفر اسلام‌ اعظم‌ است‌ . و همین‌ اسلام‌ است‌ که‌ حقّ جلّ شأنه‌ خلیل‌ خود را به‌ آن‌ امر فرمود: إذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ . و حقیقت‌ آن‌ عبارت‌ است‌ از تصدیق‌ به‌ نیستی‌ خود و اذعان‌ به‌ عجز و ذلّت‌ و عبودیّت‌ و مملوکیّت‌ ، بعد از کشف‌ حقیقت‌ و اعتقاد به‌ اینکه‌ آنچه‌ از خود مشاهده‌ می‌نمود از احاطه‌ و نور ، عین‌ فقر و سوادِ ظلمت‌ است‌ ، بلکه‌ قطع‌ نظر از آنها نیست‌ شود و در جنب‌ هستِ مطلق‌ و نور محض‌ مضمحل‌ گردد .

نهم‌ ، ایمان‌ أعظم‌:

و آن‌ عبارت‌ است‌ از مشاهده‌ و معاینه نیستی‌ خود ، بعد از تصدیق‌ و اذعان‌ به‌ آنچه‌ اسلام‌ اعظم‌ است‌ . و حقیقت‌ آن‌ شدّت‌ ظهور و وضوح‌ اسلام‌ اعظم‌ است‌ و تجاوز آن‌ از حدود علم‌ و اذعان‌ تا آنکه‌ به‌ مرتبه مشاهده‌ و عیان‌ رسد . و از این‌ جهت‌ بود که‌ چون‌ خدای‌ تعالی به‌ خلیل‌ خود فرمود: أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَـٰلَمِین(سوره بقره‌ آیه


 131) .

و اشاره‌ به‌ دخول‌ در این‌ عالم‌ است‌ قوله‌ سبحانه‌ و تعالی‌ فَأدْخُلِی‌ فِی‌ عِبَادِی‌ (سوره‌ فجر آیه‌ 29) چه‌ حقیقت‌ عبودیّت‌ در این‌ وقت‌ محقّق‌ و دخول‌ در آن‌ کنایه‌ از مشاهده‌ و عیان‌ است‌ .

در این‌ هنگام‌ سالک‌ از عالم‌ ملکوت‌ ارتحال‌ و قیامت‌ کبرای‌ انفسیّه‌ بر او قیام‌ می‌نماید و به‌ عالَم‌ جبروت‌ داخل‌ می‌شود و از مشاهدات‌ ملکوتیّه‌ و معاینات‌ جبروتیّه‌ فائز می‌شود ، و از عالم‌ نفوس‌ متعلّقه‌ به‌ افلاک‌ به‌ عالم‌ منزّه‌ از اجسام‌ داخل‌ می‌شود . و در طلب‌ این‌ منزله‌ گفته‌:

بَیْنی‌ وَ بَیْنَکَ إنّیّی‌ یُنازِعُنی‌                 فارْفعْ بِلُطْفِکَ إنّیّی‌ مِنَ الْبَیْنِ 

دهم‌ ، هجرت‌ عُظمی‌:

و آن‌ عبارت‌ است‌ از مهاجرت‌ از وجود خود و رفض‌ آن‌ و مسافرت‌ به‌ عالم‌ وجود مطلق‌ و توجّه‌ تامّ به‌ آن‌ . و امر به‌ این‌ مهاجرت‌ است‌ که‌ فرمود: دَعْ نَفْسَکَ وَ تَعَالَ .و اشاره‌ به‌ آنست‌ وَادْخُلِی‌

 جَنَّتی بعد از فادْخُلِی‌ فِی‌ عِبَادِی‌ چه‌ ، یَا أَیَّتَهُا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَةُ خطاب‌ به‌ نفس‌ است‌ که‌ از جهاد اکبر فارغ‌ و به‌ عالم‌ فتح‌ و ظفر که‌ مقرّ اطمینان‌ است‌ داخل‌ شده‌ .

و چون‌ همین‌ قدر از وصول‌ به‌ مقصد کافی‌ نبود امر شد به‌ رجوع‌ به‌ پروردگار خود و تفصیل‌ داده‌ شد کیفیّت‌ رجوع‌ .

پس‌ امر شد ابتداءً به‌ دخول‌ در عباد که‌ ایمان‌ اعظم‌ است‌ ؛ پس‌ به‌ ترقّی‌ از آن‌ و دخول‌ در جنّت‌ پروردگار که‌ ترک‌ وجود خود و دخول‌ در عالم‌ خلوص‌ است‌ و رجوع‌ به‌ ربّ خود . و آنچه‌ که‌ از آن‌ تعبیر شده‌ به‌ مَقْعَدِ صِدْقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُّقْتَدِرٍ همین‌ مرحله‌ ایمان‌ اعظم‌

 است‌ . چه‌ راستی‌ امر که‌ نیستی‌ خود باشد و محلّ سکون‌ صادق‌ که‌ وجود محض‌ باشد در این‌ وقت‌ به‌ دست‌ آید . و نظر به‌ اینکه‌ هنوز مجاهده‌ عظمی‌ محقّق‌ نشده‌ و آثار وجود خود باقی‌ است‌ ، و اضمحلال‌ آن‌ در نظر سالک‌ به‌ مجاهده‌ موقوف‌ است‌ پس‌ هنوز بالمرّه‌ از سطوت‌ تازیانه‌ قهر ایمن‌ نشده‌ و به‌ این‌ جهت‌ در مضمار این‌ دو اسم‌ بزرگ‌ جای‌ دارد.

یازدهم‌ ، جهاد اعظم‌ است‌:

و آن‌ عبارت‌ است‌ از اینکه‌ بعد از هجرت‌ از وجود خود توسّل‌ به‌ ملیک‌ مقتدر نماید ، با آثار وجود ضعیف‌ در مجادله‌ برآمده‌ بالمرّه‌ همه‌ آنها منتفی‌ و محو شده‌ قدم‌ در بساط‌ توحید مطلق‌ نهد .

دوازدهم‌ ، عالم‌ خلوص‌:

که‌ شمّه‌ای‌ از شرح‌ آن‌ شنیدی‌ و آن‌ عالم‌ فتح‌ و ظفر است‌ بعد از جهاد اعظم‌ ، و اشاره‌ به‌ آن‌ شده‌ که‌ أحیاءٌ عِندَ رَبِّهِم‌ .

و چون‌ در این‌ وقت‌ از سطوت‌ قهر ایمن‌ ، و در حجر تربیت‌ مربّی‌ ازل‌ پرورش‌ یافته‌ ، در مضمار این‌ اسم‌ داخل‌ می‌گردد . چنانچه‌ یَـاأیَّتُهَا النَّفسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِی‌ إِلَی‌ رَبِّکِ نیز بر آن‌ مُشیر است‌ إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ (سوره‌ بقره‌ آیه 156) .

بدَمِ المُحِبِّ یُبَاعُ وَصْلُهُم ْ                         فاسْمَحْ بنَفْسِکَ إنْ أَرَدْتَ وِِصَالاً

در این‌ وقت‌ قیامتِ عظمای‌ انفسیّه‌ بر آن‌ قائم‌ و از اجسام‌ و ارواح‌ و تعیّنات‌ و اعیان‌ بأسرها گذر کرده‌ و از همه‌ آنها فانی‌ ، و قدم‌ در عالم‌ لاهوت‌ نهد و به‌ حیات‌ حقیقیّۀ ابدیّه‌ فائز و باقی‌ می‌گردد ، و از معاینات‌ جبروتیّه‌ به‌ تجلیّات‌ لاهوتیّه‌ منتقل‌ و سرافراز می‌شود وَ ذَلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ لِمِثْلِ هَذَا فَلْیَعْمَلِ الْعَـامِلُونَ (سوره‌ صافّات‌ آیه‌ 61) و در این‌ هنگام‌ از تحت‌ کُلُّ نَفسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ بیرون‌ می‌رود ، چه‌ در این‌ وقت‌ نفسی‌ نیست‌ و مصداق‌ أَوَ مَن‌ کَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَـاهُ وَ جَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمشِی‌ بهِ فِی‌ النَّاسِ می‌شود (سوره‌ انعام‌ آیه‌ 122) وَ إِلَّا مَن‌ شَاءَ اللَهُ در کریمه‌

 وَ نُفِخَ فِی‌ الصُّورِ فَصَعِقَ مَن‌ فِی‌ السَّمَواتِ وَ مَن‌ فِی‌ الارْضِ (سوره‌ زمر آیه‌ 68) عبارت‌ از اوست‌ و این‌ هم‌ میّت‌ است‌ و هم‌ حیّ . میت‌ است‌ به‌ موت‌ ارادی‌ از عالم‌ طبیعت‌ و نفس‌ ، و حیّ است‌ به‌ حیات‌ حقیقیّه‌ در عالم‌ لاهوت‌ و خلوص‌ ؛ و از این‌ راه‌ فرموده‌اند: مَن‌ أرَادَ أن‌ یَنظُرَ إِلَی‌ مَیِّتٍ یَمشی‌ فَلْیَنظُر إلی‌ عَلِی‌ بنِ أَبِیطالبٍ علیه‌ السّلام‌