در مواضعی از قرآن کریم، خداوند بر فرشتگانی که دارای مأموریّتهای خاصّی هستند، قسم یاد کرده است.
مانند آیات اوّل از سوره نازعات:
وَ النَّـٰـزِعَـٰـتِ غَـرْقًا * وَ النَّـٰـشِـطَـتِ نَشْــطًا * وَ السَّـٰـبحَـتِ سَـبْحًا* فَالسَّـٰـبِقَـتِ سَبْقًا * فَالْمُدَبّرَ'تِ أَمْرًا.
«سوگند به ملائکه‌ای که با شدّت و جدّیّت در حین خطاب الهی از موقف خود کنده میشوند. و سوگند به ملائکه‌ای که به سوی مطلوب فرود میآیند. و سوگند به ملائکه‌ای که در حرکتشان به هدف سرعت میکنند. و پس از آن سوگند به ملائکه‌ای که در انجام مأموریّت بر سائر اسباب سبقت میگیرند و امر
الهی را ایجاد و احداث مینمایند. و پس از آن سوگند به ملائکه‌ای که به اذن خدا تدبیر امور میکنند.»
در این آیات، خداوند بیان تدبیر جمیع امور این جهان مُشاهَد و محسوس را بوسیله این فرشتگان نموده است. و تمام این صفات نَزْع و نَشْط و سَبْح و سَبْق و تدبیر برای یک نوع از فرشتگانست که از ساحت حضرت حقّ تعالی نزول، و از موقف و مقام خود برای اداره امور این عالم شأنیّت و مأموریّت دارند.
اگر در وهله اوّل و در بدءِ نظر، معنای نازعات و ناشطات و سابحات و سابقات برای ما غیر مشخّص باشد ـ اگر چه مفسّرین معانی مختلفی را در تفاسیرشان ذکر نموده‌اند ـ امّا با ملاحظه سه اصل مهمّ: یکی وضوح معنای الْمُدَبِّرَ'تِ أَمْرًا که به معنای فرشتگان مدبّر جریانات و حوادث هستند، و دوّم به ملاحظه ارتباط مراد و معنی در میان این پنج دسته که صفاتشان را بیان فرموده است، و سوّم به لحاظ آوردن فاء تفریع و تراخی بر سر الْمُدَبِّر'ت و السَّـٰـبِقَـت و نیاوردن آن را بر سر سه دسته پیش از آن، که النَّـزِعَـت و النَّـشِطَـت و السَّـبِحَـت باشد، ما میتوانیم بخوبی ابهام را از آیه برداریم و معنای آن را بدست بیاوریم.
توضیح آنکه: از فَالْمُدَبِّرَ'تِ أَمْرًا که با فاء تفریع آمده است و دلالت بر تفرّع صفت تدبیر بر صفت سبق میکند، و همچنین در فَالسَّـٰـبِقَـتِ سَبْقًا که نیز با فاء تفریع آمده و دلالت بر تفرّع صفت سبقت بر صفت سَبْح و سرعت نمودن مینماید، بدست میآوریم که: یک مجانست خاصّی میان معانی مراد از این سه آیه وجـود دارد؛ زیرا میگوید: السَّـٰـبِحَـتِ سَبْحًا * فَالسَّـٰـبِقَـتِ سَبْقًا * فَالْمُدَبِّرَ'تِ أَمْرًا.
«ملائکه‌ای که سرعت میکنند، و در امر خدا بر سائر امور سبقت
میگیرند، و در نتیجه تدبیر امور را مینمایند.»
و مفادش این میشود که: تدبیر امور را میکنند پس از آنکه به سوی آنها سبقت گرفته‌اند؛ و سبقت گرفته‌اند پس از آنکه در وقت نزول با سرعت به سوی آنها آمده‌اند.
و بنابراین، مفاد از سابحات (سرعت گیرندگان) و از سابقات (پیشی گیرندگان) همان ملائکۀ مدبّرات (تدبیر کنندگان) هستند که به اعتبار کیفیّت نزولشان برای انجام مأموریّت که همان تدبیر امور باشد، بدین صفات از آنها ذکر شده است.
و بطور کلّی و با نظر واسع میتوان مجموع این سه آیه را مفاد آیۀ شریفۀ دیگری دانست که میفرماید:
لَهُ مُعَقِّبَـٰـتٌ مِّن بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ ے یَحْفَظُونَهُو مِنْ أَمْرِ اللَهِ.
«برای او فرشتگان پیکننده و دنبال کننده‌ای در پیش روی او و در پشت سر او هستند، تا وی را از امر خدا محفوظ و مصون بدارند.»
فرشتگان مأمور تدبیر امور، بر اشیاء و حوادث فرود میآیند در حالیکه اسباب و عللی بر آنها تجمّع نموده‌اند؛ و آن علل در تأثیر وجود و عدم آنها و در بقاء و در زوال و بالاخره در احوالات مختلفه آنها بر سر نزاع و کشمکشند.
امّا آنچه را که قضای محتوم و امر مبرم خداوندی بر آن تعلّق گیرد، فرشته مأمور برای این تدبیر و انجام این امر به سرعت فرود میآید و از بقیّه اسباب پیشی میگیرد و آن سبب مقتضی را طبق اراده و قضای الهی تمام میکند؛ تا آنچه در قضاء و امر حتمی حضرت حقّ بوده است تحقّق پذیرد.
حضرت استاد آیة الله علاّمه طباطبائی قدَّس اللهُ سرَّه الشّریف در تفسیر این کریمه مبارکه، در ذیل آن به عنوان: کَلامٌ فی الْمَلآئکَةِ بیانی دارند که ما آن را در اینجا میآوریم:
)) ذکر فرشتگان در قرآن کریم مکرّراً آمده است، ولیکن فقط دوتای از آنها را با نام جِبْرِیل و مِیکَال، و بقیّه را با عنوان وصف ذکر نموده است؛ مثل: مَلَکُ الْمَوْت و الْکِرَامِ الْکَاتِبین و السَّفَرَةُ الْکِرَامُ الْبَرَرَة و الرَّقِیب و الْعَتِید و غیر ذلک.
و آنچه از گفتار خداوند در کتابش، و از احادیث شایعه مسلّمه درباره صفات و اعمالشان بدست میآید آنست که اوّلاً: ملائکه موجودات گرامی و گرانقدری هستند که واسطه بین خدا و این عالم شهادت میباشند.
هیچ حادثه‌ای از حوادث و هیچ واقعهای از وقایع نیست، چه کوچک و
چه بزرگ، مگر آنکه ملائکه در آن دخالت دارند، و بر آن واقعه بحسب یک جهت و یا جهات متعدّدی که باشد، مَلکی و یا ملائکه‌ای گماشته شده‌اند و آن ملائکه وظیفهای و شأنی ندارند مگر اجراء امر الهی را در مجرای آن و اثبات و تقریر آن را در مستقرّ آن، همانطور که فرموده است:
لَا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُم بِأَمْرِهِ ے یَعْمَلُونَ.
«از گفتار خدا پیشی نمیگیرند؛ و آنها به امر خدا عمل مینمایند.»
و ثانیاً: فرشتگان در آنچه خداوند به آنان امر نموده است خدا را معصیت نمیکنند. پس آنان دارای نفسانیّت مستقلّی که دارای اراده و اختیار مستقلّ باشند و چیزی را بخواهند که خدا نخواسته است، نمیباشند.
بنابراین، ملائکه دارای استقلال در عمل نیستند. و در امری که خداوند به ایشان واگذار نموده است هیچگونه تغییر و تصرّفی، چه به تحریف و جابجاکردن و چه به زیادی و چه به کمی و نقصان، نمینمایند.
خدا میگوید: لَا یَعْصُونَ اللَهَ مَآ أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ.
«ملائکه در آنچه را که خداوند به آنها فرمان داده است مخالفت نمینمایند؛ و بدانچه امر شده‌اند رفتار میکنند.»
و ثالثاً: ملائکه با آنکه از جهت کثرت بسیارند ولی از جهت مرتبت و بلندی و پستی دارای مراتب متفاوتی میباشند؛ بعضی بر بالای بعضی و برخی پائین برخی، بعضی فرمانده و مطاع و بعضی فرمانبر و مطیع هستند. فرمانده آنها به امر خدا امر میکند و آن امر را به مأمور میرساند و فرمانبر نیز مأمور به امر خدا و مطیع اوست؛ در ایشان ابداً شائبه أنانیّت و نفسانیّت نیست.
چنانکه میگوید: وَمَا مِنَّآ إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ.
«و هیچکدام از ما نیستند مگر آنکه برای او مقام و منزلت معلوم و مشخّص است.»
و نیز میگوید: مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ.
«آن رسول بزرگوار و گرامی که از ناحیه خدا مأمور به آوردن قرآن است به نزد حضرت رسول الله، در آن مقام و مرتبت ارجمند، مطاع و فرمانده است؛ و در آنجا امین است.»
و نیز میگوید: قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ.
«میگویند: پروردگارتان چه گفت؟! میگویند: حقّ!»
و رابعاً: ملائکه هیچگاه در انجام مأموریّت خود مغلوب نمیشوند و شکست نمیخورند، زیرا به امر و اراده خدا عمل میکنند. وَ مَا کَانَ اللَهُ لِیُعْجِزَهُو مِن شَیْءٍ فِی السَّمَـوَ'تِ وَ لَا فِی الارْضِ.
«و قدرت و توان خدا اینطور است که هیچ چیز، چه در آسمانها و چه در زمین نمیتواند او را مغلوب نماید.»
و نیز میگوید: وَ اللَهُ غَالِبٌ عَلَی أَمْرِهِ.
«و خداوند بر امرش غالب است.»
و نیز میگوید: إِنَّ اللَهَ بَـٰـلِغُ أَمْرِهِ.
«تحقیقاً خداوند به امرش میرسد.»
و از این بیان روشن شد که: ملائکه موجوداتی هستند که در وجودشان از
مادّه و جسمیّت منزّه میباشند. چون مادّه در معرض زوال و فساد و تغیّر است و از خواصّ و آثارش استکمال تدریجی است که با آن به سوی غایت مطلوب خود متوجّه است. و چه بسا با آفات و موانعی مصادف میشود که آن را از وصول به
غایت محروم میکند و پیش از وصول به آن باطل و معدوم میگردد.
و از اینجا معلوم میشود که: آنچه در روایات از بیان صُوَر و أشکال ملائکه و هیئتهای جسمانیّۀ آنها بیان شده است، بیان تمثّل و ظهوراتشان است برای انبیاء و ائمّه علیهم السّلام که برای ما توصیف نموده‌اند، نه بیان تشکّل و به صورت در آمدن آنها در چیزی.
فرق است میان آنکه بگوئیم: فرشته متمثّل میشود به صورتی، و میان آنکه بگوئیم: متشکّل میشود به آنصورت.
تمثّل فرشته به صورت انسان، ظهور اوست به صورت انسان نسبت به کسی که وی را بدینصورت مشاهده میکند. فرشته در ظرف مشاهده و ادراک به صورت و شکل انسان است، امّا در حاقّ حقیقت خود و در خارج از ظرف ادراک، مَلَکی است که دارای صورت ملکوتی است.
بخلاف تشکّل و تصوّر، زیرا اگر فرشته‌ای به شکل انسان متشکّل گردد و به صورت وی متصوّر شود، انسان میشود، بدون فرقی در میان ظرف ادراک و یا خارج از آن. در این فرض فرشته انسان است، هم در عالم خارج و هم در عالم ذهن. و در معنای تمثّل، گفتاری را در تفسیر سوره مریم آوردیم.
خداوند در قصّه مسیح و مریم، معنای تمثّل فرشته را بصورت انسان تصدیق میکند که:
فَأَرْسَلْنَآ إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا.
«در آن حال ما روح خود را به سوی مریم فرستادیم، و برای او بصورت بشری متمثّل شد.»
و امّا آنچه در گفتارها شایع است که:
إنَّ الْمَلَکَ جِسْمٌ لَطیفٌ یَتَشَکَّلُ بِأشْکالٍ مُخْتَلِفَةٍ إلاّ الْکَلْبَ وَالْخِنْزیرَ؛ وَ الْجنَّ جِسْمٌ لَطیفٌ یَتَشَکَّلُ بِأشْکالٍ مُخْتَلِفَةٍ حَتَّی الْکَلْبِ وَالْخِنْزیر. «فرشته جسم لطیفی است که به هر شکل در میآید مگر به شکل سگ و خوک؛ و جنّ جسم لطیفی است که به هر شکل در میآید حتّی به شکل سگ و خوک.»
نه دلیل عقلی دارد و نه نقلی از کتاب و یا سنّت معتبر. واجماعی را که بعضی بر این مدّعی ادّعا کرده‌اند، علاوه بر آنکه مردود است، دلیلی بر امثال آن در این مسائل اعتقادیّه نداریم. ((