شرح تفصیلی عوالم دوازده گانۀ مقدّم بر عالَم خلوص
و از آنچه گفته شد ظاهر شد که مسافر را در راه دوازده عالم است به عدد بروج فلک و شهور سال و ساعات روز و شب و نُقَبای بنی اسرائیل و خلفای آل محمّد صلّی الله علیه وآله و سلّم. و اهل بصیرت را سِرِّ عدد معلوم می‌گردد. و عوالم دوازده گانه به این تفصیل است
اوّل اسلام اصغر:
و آن اظهار شهادتین است و تصدیق به آن به لسان و اتیان به دعائم خمس به جوارح و اعضاء [51].
و به آن اشاره رشده است که قَالَتِ الاعْرَابُ آمَنّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا
وَلَکِنْ قُولُوا أسْلَمْنا [52]. (سورۀ 49 حجرات آیۀ 14).
و همین اسلام است که در حدیث قاسم صیرفی حضرت صادق علیه السّلام فرمود: الإسلام یُحْقَنُ بِهِ الدَّمُ، وَ یُؤدَّی بِهِ الامَانَةُ وَ یُسْتَحَلُّ بِهِ الفُروجُ، وَالثَّوابُ عَلَی الإیمان [53].
و در حدیث سفیان بن سمط حضرت صادق علیه السّلام فرمود که: الإسْلامُ هُوَ الظّاهِرُ الَّذی عَلَیْهِ النَّاسُ بِشَهادَةِ أنْ لَا إلَهَ إلاّ اللهُ وَ أنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ وَ إقامِ الصَّلاةِ وَ ایتاءِ الزَّکاةِ وَ حِجَّ البَیْتِ وَ صِیامِ شَهْرِ رَمَضَانَ.
بازگشت به فهرست
دویم، ایمان اصغر:
و آن عبارت است از تصدیق قلبی و اذعان باطنی به امور مذکوره.و لازم آن اعتقاد به جمیع ماجاء به الرّسول است از صفات و اعمال و مصالح و مفاسد افعال و نصب خلفاء و ارسال نقباء. چه اذعان به رسالت رسول لازم دارد اذعان به حقیقت جمیع ما جاء به الرّسول را. و به این ایمان راجع است قول صادق مصدَّق علیه السّلام در حدیث سماعه بعد از سؤال آن از اسلام و ایمان که آیا مختلفند یا نه؟ فرمود:
الإسلَامُ شَهادَةُ أنْ لَا إلَهَ إلَّا اللهُ وَالتَّصْدِیقُ برَسولِ اللهِ. بهِ حُقِنَتِ الدِّماءُ وَ عَلَیْهِ جَرَتِ المَناکِحُ وَالمَوارِیثُ وَ عَلَی ظاهِرِه جَماعَةُ النّاسِ، و الإیمانُ الهُدی وَ ما یَثْبُتُ فِی القُلوبِ مِن صِفَةِ الإسلَامِ.سیّم،
اسلام اکبر:
و مرتبه آن بعد از ایمان اصغر است. و آن مراد است از قول حقّ عزّ اسمه یـا أَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ادْخُلُوا فِی السِّلْمِ کَافّةً. (سوره بقره آیه 208) چه امر فرموده‌اند مؤمنین را به اسلام. و این اسلام عبارت است از تسلیم و انقیاد و اطاعت، و ترک اعتراض بر خدا، و اطاعت در جمیع لوازم اسلام اصغر و ایمان اصغر، و اذعان به اینکه جمیع آنها چنانند که بایند و آنچه نیست نباید.
و قول أمیرالمؤمنین علیه السّلام مذکور در حدیث مرفوعه برقی که إنَّ الإسلام هُوَ التَّسلِیمُ وَ التَّسلِیمُ هُوَ الیَقِینُ در بیان این اسلام است.
و همچنانکه اسلام اصغر تصدیق به رسول است، اسلام اکبر تصدیق مُرسِل است.
و چنانکه مقابل اسلام اصغر فی حدّ ذاته کفر اصغر است که کفر به رسول باشد و تقدیم عقل خود یا سائر رسل بر آن، که غیر منافی است با اسلام به خدا، چنانکه در حق یهود و نصاری ؛ مقابل اسلام اکبر، کفر اکبر است، چه کسیکه عاری از این اسلام باشد اگر چه اعتقاد به رسالت رسول و صدق او دارد و لکن اعتراض او بر خداست، و بحث او در احکام اوست و اطاعت و تقدیم رأی خود بر او. و به این کفر اشاره فرمود حضرت صادق علیه السّلام در حدیث کاهلی از أبی عبدالله علیه السّلام:
لَو أنَّ قَوْماً عَبَدوُا اللهَ وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ وَ أقامُوا الصَّلَاةَ وَ ءَاتَوُ الزَّکاةَ وَ حَجُّوا البیتَ الحَرامَ وَ صامُوا شَهْرَ رَمضَانَ، ثُمَّ قالوا لِشَی‌ءٍ صَنَعَهُ اللهُ أَوْ صَنَعَهُ رَسُولُ اللهِ صلَّی الله علیه وَ آلهِ و سَلّم:
ألَا صَنَع بخِلافِ الَّذی صَنَعَ؟ أوْ وَجَدُوا ذَلِکَ فی قُلُوبِهِمْ لَکانوا بِذَلِکَ مُشْرِکِینَ... إلی أن قال: فَعَلَیْکُمْ بِالتَّسْلِیمِ.
پس چون آدمی ترک اعتراض از آنها کرد و عقل و رأی و هوای خود را مطیع شرع نمود، مسلمان گشت به اسلام اکبر، و در این وقت داخل مرتبه عبودیّت می‌شود. و این ادنی مرتبۀ عبودیّت است
و آنچه به جا آورد عبادت باشد.
و آنچه را حقّ سبحانه و تعالی می‌فرماید که: إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللَهِ الإسْلَامُ . (سوره آل عمران آیه 19) اشاره به این مرتبه است.
و آنچه را فرمود که: أَفمَن شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلإسْلَـامِ فهُوَ عَلَی نُورٍ مِن رَبِّهِ (سوره زمر آیه 22) از این مرتبه از اسلام متحقّق می‌گردد.
و آنچه ذکر کرده که: فمَن أَسْلَمَ فَأُولَئِکَ تَحَرَّوا رَشَدًا (سوره جنّ آیه 14) در این مرتبه ظاهر می‌شود. چه بسیار ظاهر است که اسلام اصغر که منافقین را نیز حاصل بود، از این صفت به مراحل شتّی بر کنار است.
و قول جناب رسالت مآب صلّی الله علیه وآله وسلّم که: فمَن أَسْلَمَ فهُوَ مِنّی مراد از آن این مرتبه. چه منافقین با وجود اسلام اصغر در دَرک اسفل از نار مقام دارند نه در جوار رسول مختار.
بازگشت به فهرست
چهارم، ایمان اکبر:
و اشاره به آن است قوله تعالی: یَـاأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا ءَامِنُوا باللَهِ وَ رَسُولِهِ ، چه مؤمنان را امر به ایمان دیگر فرموده.
و چنانچه ایمان اصغر روح و معنی اسلام اصغر است و اسلام قالب آن و لفظ آن، و حصول آن به تجاوز اسلام اصغر است از زبان و جوارح به قلب، همچنان ایمان اکبر روح و معنی اسلام اکبر است.
و آن عبارت است از تجاوز اسلام اکبر از مرتبه تسلیم و انقیاد و اطاعت به مرتبه شوق و رضا و رغبت و تعدّی اسلام از عقل به روح. و کریمه أَفمَن شَرَحَ اللَهُ صَدْرَهُ لِلإسْلَامِ (سوره زمر آیه 22) مصداق این حال است.و چنانچه مقابل ایمان اصغر نفاق اصغر است که مشتمل است بر تسلیم و انقیاد و اطاعت رسول در ظاهر، و تکاسل و تکاهل در قلب، همچنین در مقابل ایمان اکبر نفاق اکبر است که تسلیم و انقیاد و اطاعت قلبی متولّد از عقل و مسبِّب از خوف باشد و خالی از اشتیاق و رغبت و لذّت و سهولت بر روح و نفس
همانا آنچه در وصف منافقین فرموده که: وَ إِذَا قَامُوا إِلی الصَّلَوةِ قامُوا کُسَالَی در حقّ این فرقه است.[61]
و چون تسلیم و انقیاد بر روح سرایت نمود و معرفت افعال و اوامر الهیّه اشتداد یافت بنده از این نفاق خالی می‌گردد.
و لازم این مرتبه ایمان آنستکه سرایت به جمیع أعضاء و جوارح کند، چه بعد از آنکه منشأ ایمان روح باشد که سلطان بدن است و فرمانفرمای جمیع اعضاء و جوارح است، همه را به کار خود می‌دارد و امر بر همه سهل و آسان می‌شود، و همه مطیع و منقاد می‌گردند و دقیقه‌ای از دقائق از اطاعت و عبودیّت کوتاهی نمی‌کنند.
چنانچه در حقّ ایشان است که:
قدْ أَفلَحَ الْمُؤمِنُونَ * الَّذِینَ هُم فِی صَلَوتِهِمْ خَـاشِعُونَ * وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِینَ هُم لِلزَّکَوةِفاعِلُونَ * وَالَّذِینَ هُم لِفُروجِهِمْ حَافِظُونَ (سوره مومنون آیه 2 إلی آیه5).
چه اعراض از لغو متحقّق نمی‌شود مگر به واداشتن هر عضوی از اعضاء را به آنچه از برای آن آفریده شده است.
و حضرت أبی عبدالله علیه السّلام در حدیث زبیری و حمّاد ذکر این مرتبه از ایمان را فرموده و خلاصه این حدیث اینست که:
الإیمان فرْضٌ مَقْسُومٌ علَیَ الجَوارِحِ کُلِّها فَمِنها قَلْبُهُ وَ هُوَ أمیرُ بَدَنِهِ، وَ عَیْنَاهُ وَ أذُناهُ وَ لِسَانُهُ وَ رَأسُهُ وَ یَدَاهُ وَ رِجلاهُ وَ فَرْجُهُ.
و عمل هر یک را بیان فرمود.
و نیز حدیث ابن رِئاب اشاره به این مرتبه است که:
إنّا لَا نَعُدُّ الرَّجُلَ مُؤمِناً حَتَّی یَکونَ بجَمیعِ أمْرِنا مُتَّبعاً مُریداً. ألا وَ إنَّ مِنِ اتِّباعِ أمْرِنا وَ إرادَتِهِ الوَرَعَ.[63]
و آنچه در صحیفه الهیّه وارد است که أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ ءَامَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُم لِذِکْرِ اللَهِ (سوره حدید آیه 16) امر به مسافرت از ایمان اصغر است به ایمان اکبر.
و چنان تصورّ نکنی که آنچه گفته شد از تفاوت مراتب اسلام و ایمان منافی است با آنچه در طائفه‌ای از احادیث وارد است که ایمان قابل زیاده و نقصان نیست، و فرقه‌ای از محدّثین تصریح به آن نموده‌اند، چه آنچه گفته شد از تفاوت مراتب در شدّت و ضعف است (درآثار) نه زیاده و نقصان (در اصل ایمان) بلی از لوازم شدّت و ضعف، زیاده و نقصان در آثار و لوازم آن است.
پس آنچه رسیده در نفی زیاده و نقصان در اصل ایمان است. و آنچه وارد شده در اثبات آن یا مراد شدّت و ضعف است، یا زیاده و نقصان در آثار و لوازم چون قوله تعالی:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمُ إِیَمَانًا (سوره انفال آیه 2).
یعنی هر امر و نهی که در آیات می‌شنوند کمر اطاعت آن بر میان بندند و اثری از ایمان زاید بر آنچه بود در ایشان ظاهر شود. و به آیات آفاقیّه و انفسیّه که به لسان حال برایشان خوانده شود (آثار) ایمان ایشان شدید گردد.
و همین است مراد از آنچه در احادیث وارد شده که از برای ایمان مراتب بسیار است چنانکه رسیده که:
إنَّ الإیمان لَهُ سَبْعَةُ أَسْهُمٍ فمِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَهْمٌ، وَ مِنْهُمْ مَنْ لَهُ سَهْمانِ، وَ لَا یُحْمَلُ السَّهْمانِ علی صاحِبِ السَّهْمِ.[65]
یعنی باید آثار و اعمال دو سهمان را بر صاحب یک سهم از معرفت بار نکرد چه برایشان شاقّ می‌شود. و تا معرفت شدید نشود عمل به جوارح آسان نمی‌گردد.
و عبدالعزیز قراطیسی روایت کرده که قال لی أبوعبدالله علیه السّلام:
یَا عَبْدَ العَزِیزِ إنَّ الإیمَانَ عَشْرُ دَرَجاتٍ بمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ یُصْعَدُ مِنْهُ مَرْقاةً بَعْدَ مَرْقاةٍ... إلی أن قال: وَ إذَا رَأَیْتَ مَنْ هُوَ أَسْفَلُ مِنکَ بدَرَجَةٍ فَارْفعْهُ إلَیْکَ برِفقٍ وَ لَا تَحْمِلَنَّ عَلَیْهِ مَا لَا یُطِیقُ فَتَکْسِرَهُ.
و درجات ایمان، هم در معرفت است و هم در عمل. و خود ظاهر است که اعمال واجبه بر هر کسی لازم است. پس تفاوت درجات در آثار که مستفاد از اخبار است به اتّباع جمیع اوامر و آداب و افعال و اخلاق متحقّ می‌شود.
با سلام و آرزوی توفیق از درگاه خداوند بزرگ و شما و طلب مغفرت برای خودم ُ انشاءلله موفق باشید